Τετράδια Εργασίας Νο 9: Νεοελληνικές βιβλιοθήκες (17ος-19ος αι.)

Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών - Τετράδια Εργασίας Νο 9

1987

Νεοελληνικές βιβλιοθήκες (17ος-19ος αι.)

Καράς Γιάννης: 

Πνευματικές εστίες κατά το πρώτο μισό του 17ου αιώνα. Η περίπτωση της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξάνδρειας.
 

Ή συγκρότηση μιας βιβλιοθήκης, Ιδρυματικής καί δχι ατομικής, εκφράζει κατά κανόνα —κι αυτό δταν δέν πρόκειται γιά απλή, τυχαία συλλογή βιβλίων, άλλα γιά συνειδητή επιλογή μονάδων γνώσης έκ μέρους ατόμων τών αυτών ή κοντινών πνευματικών ενδιαφερόντων — πέρα άπό τή συνισταμένη τών βουλήσεων ή τών αναγνωστικών προτιμήσεων τών δημιουργών της, καί μιά κατεύθυνση · τήν κατεύθυνση πού οί δημιουργοί της θέλουν νά προσδώσουν στά
πνευματικά πράγματα ενός συγκεκριμένου, περιορισμένου ή ευρύτερου (γεωγραφικού)χώρου, σ' ένα μεγαλύτερο πάντα (Ιστορικό) χρόνο. Τό τελευταίο αυτό, αποτελεί στοιχείο μεγάλης σημασίας γιά τή μελέτη της πνευματικής ζωής σ'ένα ορισμένο, έκ τών προτέρων καθορισμένο, χωρόχρονο, άλλα καί γενικότερα γιά τήν προσέγγιση της Ιστορίας τών νοοτροπιών.

Ή μελέτη μιας βιβλιοθήκης αύτοΰ του τύπου, μέ ενιαία μορφή, οργανική δομή καί συνοχή, ή μελέτη του κάθε έργου της χωριστά, ώς γνωστικού φορέα (αναφέρομαι έδώ στή διττή παρουσία του βιβλίου: γενικά ώς περιεχομένου καί ειδικά ώς συγκεκριμένου αντιτύπου πού αντανακλά, μέσα άπό τά αποτυπώματα πού αυτός αφήνει, τίς σκέψεις του κατόχου του), αλλά καί δλων μαζί πού τή συναπαρτίζουν, μας επιτρέπει νά γνωρίσουμε, μέ αρκετά υψηλούς βαθμούς ακριβείας,
τόν συλλέκτη ή τους συλλέκτες της, νά συλλάβουμε καί νά μελετήσουμε ατομικές καί συλλογικές νοοτροπίες, αντιλήψεις, προβληματισμούς. Νά μελετήσουμε τάσεις κι έπιδιώξεις,τόν τρόπο, άλλα καί τό επίπεδο σκέψης συγκεκριμένων ομάδων, άλλα καί μεγαλύτερων κοινωνικών συνόλων.

Μέ γνώμονα τίς γενικά γνωστές, άλλα αναγκαία ύπογραμμίσιμες έδώ, αυτές διαπιστώσεις, θά επιχειρήσω νά αναπτύξω τό θέμα μου. Θέμα πού επιδέχεται πολλές προεκτάσεις προς διάφορες κατευθύνσεις.

Πολίτης Αλέξης: 

Τέσσερις ιδιωτικές βιβλιοθήκες μέσου τύπου, 18ος αιώνας.

Από εθισμό περισσότερο, θα έλεγα, προσεγγίζοντας τις ιδιωτικές βιβλιοθήκες αναζητούμε πιο πολύ τα στοιχεία που θα φώτιζαν ορισμένες πλευρές του κατόχου-της, είτε στη σύνθεσή-της είτε στα επί μέρους χαράκτη ριστικά-της. Γυρεύουμε τις μαρτυρίες που θα μας πλησίαζαν προς τη συγκεκριμένη προσωπικότητα, τη διανοητική κυρίως, αλλά και τη γενικότερη : ποιες στάθηκαν οι ατομικές
προτιμήσεις του παλαιού κατόχου της βιβλιοθήκης μ' άλλα λόγια, ή πάλι κάποιες χαρακτηριστικές ιδιαιτερότητες — η πολυτέλεια μιας βιβλιοδεσίας, ένας ή περισσότεροι βαρύτιμοι τόμοι, είτε η εσωτερική-της τάξη ή αταξία, μας οδηγούν σε χαράκτηρολογικού τύπου αποκαλύψεις ή προσδιορισμούς. Τεκμήρια όλα αυτά που αποδεσμεύονται από το υλικό σώμα μιας συγκεκριμένης βιβλιοθήκης
είτε από τον κατάλογό-της, είτε ακόμη μέσα από ποικίλα στοιχεία, όποτε προσπαθούμε ν' ανασυστήσουμε με ερευνητικές υποθέσεις τι είδους έντυπα θα πρέπει να βρίσκονταν στα ράφια, στα ντουλάπια, ή πάνω στο τραπέζι ενός προσώπου. Από τα βιβλία λοιπόν προς το άτομο· η βιβλιοθήκη ως τεκμήριο της βιογραφίας.

Πρόκειται ωστόσο για κάπως πιο πολυεπίπεδο τεκμήριο. Που μπορεί, φυσικά, να απαντήσει για τις αναγνώσεις του κατόχου-της, καθώς και να δώσει στοιχεία για τον πνευματικό-του κόσμο —κάτι που δεν ταυτίζεται απόλυτα με τις αναγνώσεις— αλλά μπορεί και, τρίτον, να φωτίσει την αντίληψη του κατόχου για το γνωστικό αντικείμενο στο σύνολό-του: το τί βιβλία θεωρούσε, με δυο λόγια, πως συνθέτουν τον νοητό κορμό της λογιοσύνης. Το τελευταίο αυτό δεν
αποτελεί στοιχείο της βιογραφίας-του και μόνο.

Εξυπακούεται, βέβαια, πως και στα τρία αυτά επίπεδα η βιβλιοθήκη απαντάει έμμεσα και μερικά: οι αναγνώσεις γίνονται συχνά από δανεικά βιβλία· έπειτα η παρουσία ενός βιβλίου δεν συνεπάγεται υποχρεωτικά την ανάγνωσή-του —όλοι έχουμε την εμπειρία των άκοπων ή ανέγγιχτων βιβλίων. Αντίστροφα, η απουσία κάποιου βιβλίου μπορεί θαυμάσια να οφείλεται σε ιδιοτροπίες της τύχης · τόσο γνωστές, που ας μην τις απαριθμήσουμε. Δεύτερον, η ανάγνωση ενός
βιβλίου είναι προϋπόθεση, εν μέρει απαραίτητη, αλλά πάντως όχι ικανή για να ενταχθεί το μήνυμά-του στον νοητικό κόσμο του αναγνώστη: δεν διαβάζουμε όλοι, ούτε πάντοτε, με τον ίδιο τρόπο, ούτε μαθαίνουμε μονάχα διαβάζοντας. 
 

Δρούλια Λουκία: 

Λογιοσύνη και βιβλιοφιλία. Ο Δημήτριος Μόστρας και η βλιοθήκη του. 

Για τις ίδιωτικές βιβλιοθήκες έχει συχνά διατυπωθεί ή άποψη πώς εκφράζουν τήν προσωπικότητα, τα ενδιαφέροντα και τήν πνευματική διαμόρφωση του κτήτορά τους. Εντοπίζοντας τα αναγνώσματα ενός προσώπου είτε άπό μια καταγραφή βιβλίων, είτε άπό τα ίδια τά αντίτυπα μέ τις ενδεχόμενες παρασελίδιες σημειώσεις καί τις υπογραμμίσεις, είτε τέλος, δταν λείπουν παρόμοια στοιχεία,
άπό σκόρπιες μνείες πού δίνουν τή δυνατότητα μιας μερικής ή καί ολικής ανασυγκροτήσεως τής συλλογής, πιστεύουμε δτι έχουμε πλησιάσει τόν κτήτορα, έχουμε γνωρίσει σέ ικανοποιητικό ποσοστό τί συνετέλεσε στή διαμόρφωση του καί, ϊσως ίσως, έχουμε κατανοήσει τά κίνητρα πού προκάλεσαν τή σύσταση τής συναγωγής του. Σέ πολλές περιπτώσεις έτσι έχουν τά πράγματα· όχι όμως σέ όλες.

Γιατί, πραγματικά, μια ιδιωτική συλλογή, δσο κι αν περιέχει τήν ίδια περίπου σύνθεση βιβλίων με μια άλλη, μια δεύτερη, μια τρίτη, δσο κι αν απαρτίζεται από περίπου ϊσο αριθμό τόμων, αποτελεί μια ιδιαιτερότητα πού παίρνει τα χαρακτηριστικά της από τήν άμεση σχέση τή δημιουργημένη ανάμεσα στό βιβλίο και τό άτομο. Έτσι, από κάποιο σημείο και πέρα, διαπιστώνεται ή ανάγκη για ένα νέο πλησίασμα, για τήν προσαγωγή πρόσθετων πληροφοριών σχετικά μέ τό άτομο καί μέ τήν συγκρότηση της βιβλιοθήκης του. 

το πλήρες κείμενο εδώ

Πρόλογος 

Οι εργασίες πού περιλαμβάνονται στον τόμο αυτό απορρέουν από το
πρόγραμμα του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών / Ε.Ι.Ε. πού έχει τόν τίτλο «Εστίες παιδείας στον ελληνικό χώρο, 15ος-19ος αι.: οί βιβλιοθήκες.»
Θέμα πού απασχόλησε από τα πρώτα του βήματα τό Κέντρο, οί βιβλιοθήκες του υπόδουλου ελληνισμού και τής διασποράς, αποτέλεσε με τόν καιρό αντικείμενο ειδικότερης μελέτης και έρευνας. "Αν τό πρόγραμμα άπέβλεψε αρχικά νά στεγάσει και νά συντονίσει ερευνητικά ενδιαφέροντα πού ήδη υπήρχαν, συνετέλεσε παράλληλα στή συστηματοποίηση και περαιτέρω στην προώθηση τών αναζητήσεων στον τομέα αυτό. 'Αναζητήσεων πού στοχεύουν νά ανταποκριθούν σε πολλαπλά αιτήματα, αρχίζοντας, φυσικά, από τόν εντοπισμό και τή συγκέντρωση τής ποικίλης, διάσπαρτης πληροφορίας και φθάνοντας στή θεώρηση του φαινομένου «βιβλιοθήκη» ώς έκφρασης και ανάγκης του συγκεκριμένου συλλογικού σώματος στή δεδομένη χρονική περίοδο.

Για νά επιτευχθεί ό στόχος είναι οπωσδήποτε απαραίτητη ή γνωριμία και εξοικείωση με τό υλικό ωστόσο, όχι μόνον αυτό. Οί καταλογογραφήσεις πού αποτυπώνουν τις υπάρχουσες διαμορφωμένες συλλογές αποτελούν τό πρώτο στάδιο τής έρευνας. Ή ανασύσταση τών συλλογών με βάση τις σωζόμενες μαρτυρίες, ένα δεύτερο. "Ομως δεν επαρκεί ή απογραφή και ή περιγραφή, χρειάζεται ή ερμηνεία, ή ποιοτική προσέγγιση στην ποσοτική γνώση. Κάτω άπό αυτό τό πρίσμα έχουν γίνει οί επεξεργασίες πού περιέχονται στο συλλογικό τόμο πού κυκλοφορεί σήμερα και στο δεύτερο μέρος του πού θά ακολουθήσει με έρευνες για τις σχολικές βιβλιοθήκες του νεοίδρυμένου ελληνικού κράτους.
 

Οί μελέτες αυτές αποτελούν αντιπροσωπευτικά δείγματα δουλειάς πού, έκτος άπό τή λεπτομερειακή πληροφόρηση για κάθε ξεχωριστή περίπτωση, παρουσιάζουν ακόμα τή μεθοδολογία πού ακολουθήθηκε στην προσέγγιση τοΰ θέματος. Λίγα ή περισσότερα τά σωζόμενα τεκμήρια, έγινε προσπάθεια νά χρησιμοποιηθούν δσο τό δυνατό αποτελεσματικότερα, για νά φωτίσουν έντελέστερα τό αντικείμενο τής έρευνας: τήν επιδίωξη νά φθάσουμε σέ μια τυπολογία τών «νεοελληνικών» βιβλιοθηκών και μέσα άπό αυτήν νά γνωρίσουμε
τις αναγνωστικές συμπεριφορές τών ατόμων και τών κοινωνικών συνόλων, τή στάση τους απέναντι στο βιβλίο στις ποικίλες του εκφάνσεις. Φορέας γνώσης, είδος πού υπόκειται στους νόμους τής αγοράς, αντικείμενο συλλεκτικό, σκεύος πού ενέχει μαγικές δυνάμεις, τό βιβλίο έχει ώς φυσική κατάληξη, αν βέβαια αποφύγει την καταστροφή, την ένταξη του σ ένα μικρότερο ή μεγαλύτερο σύνολο • σπάνια συναντάμε μεμονωμένα βιβλία, ίσως ή περίπτωση της Βίβλου να είναι ή καθοριστική εξαίρεση. Τα σύνολα αυτά, λοιπόν, και πώς «λειτούργησαν» ή «δέν λειτούργησαν» στο άμεσο ή
ευρύτερο περιβάλλον τους θέλει νά εξετάσει το πρόγραμμα τών βιβλιοθηκών. Τά συμπεράσματα τών πρώτων αυτών προσεγγίσεων θα εκτεθούν αναλυτικότερα στα Επιλεγόμενα του τόμου.