Η βιβλιοθηκονομία αρχίζει ουσιαστικά να διαμορφώνεται ως επιστήμη στα τέλη του 19ου αιώνα. Τότε γίνονται τα πρώτα βήματα με προσανατολισμό την επαγγελματική εκπαίδευση, με την ίδρυση των πρώτων σχολών βιβλιοθηκονομίας. Την ίδια εποχή εμφανίζονται και τα πρώτα ευρέως αποδεκτά εργαλεία όπως το ταξινομικό σύστημα του M. Dewey και οι διάφοροι κανόνες καταλογογράφησης, καθώς επίσης και τα πρώτα επιστημονικά περιοδικά. Παράλληλα διαμορφώνεται και η επιστήμη της Τεκμηρίωσης.
Οι δύο επιστήμες έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά, έχουν όμως και διαφορετικό κοινό και στόχους. Έτσι, ενώ η βιβλιοθηκονομία έχει ως κύριο σκοπό την διατήρηση και την εξασφάλιση της πρόσβασης στο βιβλίο, η Τεκμηρίωση ενδιαφέρεται για την εμπεριεχόμενη στο βιβλίο πληροφορία. Οι δύο επιστήμες δρουν παράλληλα και δεν αντικαθιστά ούτε διαδέχεται η μία την άλλη. Σήμερα, υπάρχει μια εξέλιξη στους όρους, κυρίως λόγω των νέων τεχνολογιών που ενσωματώθηκαν στην Πληροφόρηση. Έτσι η Τεκμηρίωση μετονομάζεται σε Επιστήμη της Πληροφορίας και μαζί με την Βιβλιοθηκονομία αποτελούν την Επιστήμη της Πληροφόρησης.
Ο βασικός στόχος της Επιστήμης της Πληροφόρησης είναι η εξασφάλιση της απρόσκοπτης πρόσβασης στην πληροφορία. Αυτό επιτυγχάνεται με μια ενεργητική παρέμβαση των επαγγελματιών του κλάδου στην ροή της πληροφορίας από τον δημιουργό στον χρήστη. Ενώ η βιβλιοθηκονομία όπως την εννοούμε σήμερα, ξεκίνησε στα τέλη του 19ου αιώνα, όπως προείπαμε, οργανωμένες βιβλιοθήκες υπήρχαν από πολύ νωρίτερα. Εκείνο όμως που διαφοροποιεί τις βιβλιοθήκες του 19ου από αυτές των αρχών του 20ου αιώνα είναι ο κοινωνικός χαρακτήρας που αποκτούν, καθώς η βιβλιοθήκη παρουσιάζεται πρώτη φορά ως κοινωνικός θεσμός και ως ίδρυμα. Το 19ο αιώνα δημιουργούνται στην Αμερική βιβλιοθήκες που αυτοχρηματοδοτούνταν από τα μέλη τους και λειτουργούν ως εθελοντικοί οργανισμοί.
Ο θεσμός της δημόσιας βιβλιοθήκης αναπτύχθηκε στη βάση της φιλανθρωπίας. Οι ευπορότεροι και πιο μορφωμένοι είδαν την ανάπτυξη βιβλιοθηκών ως τον τρόπο να βοηθήσουν τους ασθενέστερους κοινωνικά και εκείνους που δεν είχαν ολοκληρώσει την εκπαίδευσή τους. Επίσης είναι ενδεικτικό ότι ο θεσμός της βιβλιοθήκης προωθήθηκε ιδιαίτερα από γυναικείες εθελοντικές οργανώσεις.
Στην Ελλάδα η πρώτη σχολή βιβλιοθηκονομίας λειτούργησε στα πλαίσια της χριστιανικής σχολής ΧΕΝ ανάμεσα σε άλλα μαθήματα που απευθύνονταν κυρίως σε γυναίκες. Διαφαίνεται λοιπόν, ο έντονα κοινωνικός χαρακτήρας της βιβλιοθηκονομίας στο ξεκίνημά της, ο οποίος έχει διατηρηθεί μέχρι και τις μέρες μας. Όπως κάθε επιστήμη, έτσι και η βιβλιοθηκονομία διακρίνεται από κάποια επαγγελματική ηθική και αίσθηση ευθύνης. Ο επιστήμονας έχει ευθύνη απέναντι στον εαυτό του, απέναντι στην ίδια την επιστήμη του και απέναντι στο κοινωνικό σύνολο. Επιπλέον, είναι δεσμευμένος να χρησιμοποιεί την εξειδικευμένη γνώση του για το καλό της κοινωνίας. Έτσι, κάθε επαγγελματικός κλάδος έχει την υποχρέωση να θέτει και να διατυπώνει σαφώς τους στόχους και τους ηθικούς κανόνες που κατευθύνουν τις ενέργειές του έτσι ώστε να είναι αυτοί γνωστοί στον κάθε ενδιαφερόμενο αλλά και στους ίδιους τους επαγγελματίες για να τους κατευθύνουν.
Η ανάγκη για τη διατύπωση ενός κώδικα ηθικής της βιβλιοθηκονομίας εκφράστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα. Η ALA πρότεινε έναν πρώτο κώδικα το 1930 ο οποίος διατυπώθηκε επίσημα το 1939 και έκτοτε εξελίσσεται ώστε να προσαρμόζεται στις αλλαγές και τις νέες ανάγκες του περιβάλλοντος. Αναγνωρίζεται η κοινωνική ευθύνη και ο ρόλος της βιβλιοθηκονομίας στη βελτίωση των κοινωνικών συνθηκών και στην επίλυση των προβλημάτων με την ενημέρωση και την εκπαίδευση των πολιτών. Τα βασικά σημεία αυτού του κώδικα είναι η παροχή υπηρεσιών ποιότητας σε όλους τους ενδιαφερόμενους χωρίς διακρίσεις, ο σεβασμός της πνευματικής ιδιοκτησίας και των προσωπικών δεδομένων των χρηστών και η προώθηση του επαγγέλματος.
Οι Η/Υ και το Διαδίκτυο δημιούργησαν νέα ηθικά ζητήματα. Έτσι προέκυψε η ανάγκη για προσαρμογή του κώδικα στα νέα δεδομένα. Η τελευταία προσπάθεια για αναθεώρηση έγινε το 1995 και αντανακλά τις αλλαγές στη φύση του επαγγέλματος. Δίνεται πλέον ιδιαίτερη έμφαση στις νέες τεχνολογίες και στην αξιοποίησή τους για τους σκοπούς της βιβλιοθηκονομίας. Συγκεκριμένα, ανάμεσα στις υπόλοιπες υποχρεώσεις των βιβλιοθηκονόμων είναι η διαρκής ενημέρωση και κατάρτισή τους, η δημιουργία νέων εργαλείων και προτύπων για τη διαχείριση του νέου υλικού και η χρήση της τεχνολογίας για τη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών, πάντοτε όμως με σεβασμό στο παρελθόν και στις παγιωμένες πρακτικές και αντιλήψεις. Κώδικες ηθικής έχουν επίσης διατυπώσει και οι διάφορες εθνικές επαγγελματικές κοινότητες.
Συγκεκριμένα στην Ελλάδα έχει διατυπωθεί κώδικας δεοντολογίας από την Ένωση Ελλήνων Βιβλιοθηκονόμων. Σύμφωνα με αυτόν οι υποχρεώσεις του βιβλιοθηκονόμου διακρίνονται σε 3 κατηγορίες: τις υποχρεώσεις απέναντι στο χρήστη, τις υποχρεώσεις απέναντι στο επάγγελμα και τις υποχρεώσεις απέναντι στο υλικό και την πληροφορία. Πιο συγκεκριμένα, ο βιβλιοθηκονόμος οφείλει να παρέχει πλήρη και αντικειμενική πληροφόρηση χωρίς διακρίσεις και περιορισμούς, εκτός και αν αυτοί οι περιορισμοί επιβάλλονται από τους νόμους. Επίσης, οφείλει να απορρίπτει τη λογοκρισία και να προάγει την αποτελεσματικότητα των υπηρεσιών της βιβλιοθήκης. Δεν πρέπει να χρησιμοποιεί τους πόρους στους οποίους έχει πρόσβαση για εξυπηρέτηση δικών του συμφερόντων εις βάρος των χρηστών.
Ως προς το επάγγελμά του, ο βιβλιοθηκονόμος έχει την υποχρέωση να το τιμά και να το προάγει μέσα από τη διαρκή ενημέρωση και κατάρτιση αλλά και μέσα από τη συνεργασία με τους συναδέλφους του. Τέλος, σχετικά με το υλικό και την πληροφορία οφείλει να το προστατεύει και να το προωθεί μέσα από την ορθολογική οργάνωση και επεξεργασία του. Επίσης, να χρησιμοποιεί τις δυνατότητες της τεχνολογίας για την απαλοιφή των γεωγραφικών και οργανωτικών εμποδίων στην πρόσβαση. Ας δούμε όμως και τον αντίστοιχο κώδικα δεοντολογίας για τους Αρχειονόμους.
Σύμφωνα λοιπόν με τον κώδικα δεοντολογίας των Ελλήνων Αρχειονόμων όπως αυτός έχει διατυπωθεί από την Ελληνική Αρχειακή Εταιρεία το πρωταρχικό καθήκον των αρχειονόμων είναι η προστασία της ακεραιότητας του υλικού έτσι ώστε να μπορεί αυτό να αποτελέσει αξιόπιστη μαρτυρία του παρελθόντος. Είναι υποχρεωμένοι να εκτελούν τα καθήκοντά τους με αμεροληψία, αντικειμενικότητα και σεβασμό στην εκάστοτε νομοθεσία. Η διατήρηση της ακεραιότητας και της αυθεντικότητας των τεκμηρίων απαιτεί τη διατήρηση του ιστορικού πλαισίου, το σεβασμό δηλαδή της αρχής της προέλευσης και του αρχειακού δεσμού.
Γενικώς οι αρχειονόμοι θα πρέπει να εκτελούν τα καθήκοντά τους τηρώντας τις διεθνώς αποδεκτές πρακτικές και τα πρότυπα καθώς και τις αρχειονομικές αρχές. Θα πρέπει να μεριμνούν ώστε να μην μειώνεται η αρχειακή αξία των τεκμηρίων εξαιτίας της επεξεργασίας ή της χρήσης τους. Επίσης, θα πρέπει να ενθαρρύνουν τη χρήση του υλικού και να ενημερώνουν για τις συλλογές τους, ακόμα και για το υλικό στο οποίο απαγορεύεται η πρόσβαση. Στην τελευταία περίπτωση πρέπει να είναι σαφές στους ερευνητές τι υλικό κατέχουν, για ποιο λόγο και για πόσο καιρό απαγορεύεται η πρόσβαση σε αυτό.
Όπως και οι βιβλιοθηκονόμοι, οι αρχειονόμοι δε δικαιούνται να κάνουν χρήση του υλικού για προσωπικό και αθέμιτο όφελος και σε καμία περίπτωση δεν επιτρέπεται να κάνουν εμπόριο αρχείων. Μπορούν όμως να χρησιμοποιούν το υλικό για επιστημονική έρευνα υπό την προϋπόθεση ότι αυτό θα γίνεται με τους ίδιους όρους που ισχύουν και για το κοινό. Επίσης, θα πρέπει να χρησιμοποιούν τις νέες τεχνολογίες προς όφελος του υλικού, όπως για παράδειγμα με την υιοθέτηση νέων υποστρωμάτων και πρακτικών. Για το σκοπό αυτό μπορούν να συνεργάζονται με τους δημιουργούς σύγχρονων αρχείων ώστε ο τρόπος αρχειοθέτησης να συμβάλλει στη διατήρηση των τεκμηρίων .Είναι σημαντική η διαφάνεια των εργασιών. Αυτό επιτυγχάνεται με τη διατήρηση γραπτών στοιχείων σχετικά με όλες τις διαδικασίες. Τέλος, προωθούν το επάγγελμα με την ανώτατη εκπαίδευση και κατάρτιση, τη συνεργασία με τους συναδέλφους, την αξιοποίηση της έρευνας και της εμπειρίας, τον εκσυγχρονισμό των διαδικασιών. Ο τελικός σκοπός των αρχειονόμων είναι η διατήρηση και η αξιοποίηση της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.
Με τη σύντομη αυτή αναφορά στις διατυπωμένες ηθικές αρχές του κλάδου είδαμε πως νέα ηθικά ζητήματα έχουν προκύψει για τους επαγγελματίες της πληροφόρησης λόγω των νέων τεχνολογιών και ιδιαίτερα των Ηλεκτρονικών Υπολογιστών και του Διαδικτύου. Το θέμα αυτό απασχολεί γενικότερα την κοινωνία μας σήμερα. Έτσι, διαμορφώνεται ένας νέος κλάδος που λέγεται «ηθική των υπολογιστών» ή με την ανάπτυξη του παγκόσμιου ιστού «ηθική της παγκόσμιας πληροφόρησης». Ο τομέας αυτός μελετά τις κοινωνικές και ηθικές επιδράσεις της τεχνολογίας και τα νέα ηθικά προβλήματα που δημιουργούν ή κάνουν πιο έντονα οι Ηλεκτρονικοί Υπολογιστές. Ο προβληματισμός πάνω στο θέμα ξεκίνησε πολύ νωρίς, το 1950. Τότε κάποιοι διορατικοί ερευνητές διέκριναν τους κινδύνους αλλά και τις δυνατότητες που έκρυβε η νέα τεχνολογία. Ο καθηγητής Norbert Wiener υποστήριξε ήδη από τη δεκαετία του 1940 ότι η ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών στην κοινωνία θα προκαλούσε δραστικές αλλαγές σε όλους τους τομείς της. Όμως, μόνο το 1960 φάνηκε καθαρά πως οι Ηλεκτρονικοί Υπολογιστές δημιουργούν νέα ηθικά ζητήματα και το 1970 διατυπώθηκε ο όρος ηθική των Υπολογιστών. Το 1980 άρχισαν να απασχολούν κάποια θέματα όπως η ανάγκη αναδιατύπωσης των κωδίκων δεοντολογίας κάποιων επαγγελμάτων, η νομοθεσία και η εξασφάλιση της ασφάλειας και των προσωπικών δεδομένων.
Στις μέρες μας το θέμα απασχολεί πλέον σοβαρά την κοινωνία, γίνονται συζητήσεις, δημοσιεύονται άρθρα και έχουν συγκροτηθεί οργανισμοί όπως το Αυστραλιανό Ινστιτούτο για την ηθική των υπολογιστών. Μια περίληψη των αρχών που έχουν διατυπωθεί από αυτό το ινστιτούτο είναι ότι δεν πρέπει κανείς να χρησιμοποιεί τους υπολογιστές για να βλάψει τους άλλους, για να κλέψει αρχεία, να σφετεριστεί πνευματική εργασία ή να έχει οικονομικά οφέλη. Επίσης, δεν πρέπει να παρεμβαίνει σε δουλειά άλλων, να χρησιμοποιεί ξένους Υπολογιστές χωρίς άδεια και να ψάχνει αρχεία που δεν του ανήκουν. Τέλος, θα πρέπει κανείς να σκέφτεται τις κοινωνικές επιπτώσεις των μηχανημάτων που κατασκευάζει και πάντα να χρησιμοποιεί την τεχνολογία με σεβασμό στον άνθρωπο.
Βιβλιογραφία:
Rubin, Richard E. Foundations of library and information science American Library Association Code of Ethics
Κώδικας δεοντολογίας των αρχειονόμων. Ελληνική Αρχειακή Εταιρεία
Computer Ethics : basic concepts and historical overview. Stanford Encyclopedia of Philosophy
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου