Τεκμήρια Προφορικής Ιστορίας ΙΙ

 
Δεν είναι εύκολο να καταγραφούν οι ερευνητές της προφορικής ιστορίας τη στιγμή κατά την οποία δεν έχει αναπτυχθεί επαρκής επιστημονικός διάλογος για να προσδιοριστεί το περιεχόμενο των όρων προφορική ιστορία, προφορικές μαρτυρίες, προφορικά αρχεία, αλλά & έννοιες, όπως η αξιοπιστία της μαρτυρίας & η υποκειμενικότητα. Πολύ περισσότερο όταν ο διάλογος αυτός δυσχεραίνεται από ποικίλους παράγοντες, όπως το γεγονός ότι οι ερευνητές ανήκουν σε διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους, κινούνται σε διαφορετικά θεωρητικά πλαίσια, προσανατολίζονται προς διαφορετικές θεματικές & είναι διασκορπισμένοι σε διάφορα σημεία της χώρας, χωρίς δίκτυα επικοινωνίας & συγκροτημένες συλλογικότητες. Πρόσθετη δυσκολία αποτελεί το γεγονός ότι η προφορική ιστορία δεν είναι θεσμοποιημένη στον ακαδημαϊκό & ερευνητικό χώρο, κατάσταση που αποτυπώνεται στη μικρή θέση που αυτή καταλαμβάνει στα προγράμματα σπουδών, τις επιστημονικές εκδηλώσεις, την επιστημονική παραγωγή & τη χαμηλή έως ανύπαρκτη χρηματοδότηση ερευνητικών προγραμμάτων.  

Κάποια από τα χαρακτηριστικά του χώρου της προφορικής ιστορίας αντανακλώνται πιο συγκεκριμένα στις συλλογικές προσπάθειες που εγγράφονται στο χώρο αυτό, σύμφωνα με όσα είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε. Οι προσπάθειες αυτές ακολουθούν δύο βασικές κατευθύνσεις: αφενός επικεντρώνονται στη συγκρότηση & λειτουργία ομάδων εργασίας, αφετέρου δε προσανατολίζονται προς την οργάνωση επιστημονικών εκδηλώσεων, όπως ημερίδες, συνέδρια & εκδόσεις. Η αναζήτηση της προφορικής μαρτυρίας ως μεθόδου για την ιστορική συγγραφή έχει συνδεθεί ευρύτερα με το ζήτημα της «στροφής –ή επιστροφής- στην υποκειμενικότητα», με την τάση ανάδειξης του ρόλου του υποκειμένου στην ιστορική διαδικασία, με την αναγνώριση του βιώματος στην διαμόρφωση της μνήμης κ της αφήγησης. 

Ωστόσο, είναι χρήσιμο να γίνεται διάκριση μεταξύ βιογραφίας (ή προσωπικής ιστορίας) & υποκειμενικότητας, εφόσον σκοπός δεν είναι να φωτιστούν οι προσωπικότητες των αφηγητών αλλά οι συλλογικές τους εμπειρίες. Επιπλέον δεν πρέπει να παραβλέπονται οι θεμελιώδης διαφορές μεταξύ προφορικότητας & κειμενικότητας, & συνεπώς να οι ομολογία των γραπτών & των προφορικών μαρτυριών να κρίνονται ως προς την αξία & όχι τόσο ως προς την λειτουργία τους. Η ανάδυση των προφορικών μαρτυριών ως προνομιακού εργαλείου για την συγγραφή της σύγχρονης ιστορίας έχει εγκαινιάσει έναν σημαντικό επιστημονικό διάλογο, που θέτει πολλαπλά ερωτήματα περί της φύσης & της χρήσης του υλικού που προέρχεται από την αφήγηση. Δύναται, για παράδειγμα, η ίδια η πληροφορία, η εκάστοτε συλλεχθείσα μνήμη να συνιστά ερμηνεία αφ εαυτώ, βασιζόμενη στις κατηγορίες άρθρωσης του λόγου του υποκειμένου; Ή μάλλον χρήζει ερμηνείας & γι αυτό δεν μπορεί παρά να χρησιμοποιεί την «μεταγλώσσα» των κοινωνικών επιστημών; 

Η φύση & η χρήση των προφορικών μαρτυριών εγείρουν περαιτέρω ζητήματα, που σχετίζονται με τον ρόλο & τις στοχεύσεις του κοινωνικού επιστήμονα & τον κοινωνικό σκοπό της ιστορίας. Η ανάδειξη του κλάδου ή καλύτερα της μεθοδολογίας της προφορικής ιστορίας –& της λεγόμενης «Ιστορίας από κάτω»- έχουν συνδεθεί με τον «εκδημοκρατισμό» των κοινωνικών επιστημών, διαδικασία που αφορά τόσο τις ίδιες τις θεματικές, αντικείμενα δηλαδή που στρέφονται στις κοινωνικά αποκλεισμένες ή περιθωριακές ομάδες, όποια & αν είναι τα κριτήρια που τις προσδιορίζουν (Φύλο, σεξουαλικότητα, εντοποιότητα, μεταναστευτική καταγωγή κ.ά.), όσο & τις μεθόδους, δηλαδή την αναζήτηση & αξιοποίηση των προφορικών μαρτυριών, αλλά & τις στοχεύσεις των ερευνών, δηλαδή την ανάδειξη της σημασίας των καθημερινών, αφανών ιστορικών υποκειμένων. 

Η αμφισβήτηση όμως των ουσιοκρατικών αντιλήψεων για τα κοινωνικά φαινόμενα δεν μπορεί να περιορίζεται στην απλή αντιστροφή των αξιολογικών κατηγοριών, όσο διαφωτιστική κι απαραίτητη κι αν υπήρξε η διαδικασία αυτή, διότι έτσι ανοίγει τον δρόμο της θεώρησης του «περιφερειακού», «αποκλεισμένου», «μειονοτικού», «προφορικού», ως περισσότερο «αληθινού», περισσότερο «αυθεντικού», εισάγοντας νέες ιεραρχήσεις κ εν τέλει μια νέα ουσιοκρατία. Η αναζήτηση & η αξιοποίηση τις αφηγηματικής έκφρασης των υποκειμένων, λοιπόν, θέτει ζητήματα που αφορούν στην προφορική μνήμη, τις δυσχέρειες που παρουσιάζονται στην συλλογή της, αλλά & τους περιορισμούς που βάζουν οι ίδιοι οι άνθρωποι στην αφήγηση της ιστορία τους.  

Αναφέρουμε ενδεικτικά κάποιες πρωτοβουλίες που σκιαγραφούν τα στάδια ανάπτυξης της προφορικής ιστορίας στην Ελλάδα & τους προσανατολισμούς των ατόμων & των φορέων που ασχολούνται με αυτήν. Μια πρώτη ομάδα εργασίας ήταν αυτή που συγκροτήθηκε με πρωτοβουλία του καθηγητή της Κλινικής Ψυχολογίας Κλήμη Ναυρίδη. Η λειτουργία της ξεκίνησε το 1988, στον Tομέα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, & από το 1991 συνεχίστηκε στο Tμήμα Επικοινωνίας & Μέσων Ενημέρωσης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στο πλαίσιο της ομάδας αυτής η προβληματική της προφορικής ιστορίας τέθηκε μάλλον έμμεσα, μέσω των ζητημάτων θεωρίας & μεθόδου των υπό εξέλιξη ερευνών & κυρίως όσων χρησιμοποίησαν τη βιογραφική μέθοδο, χωρίς όμως η προφορική ιστορία να βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός της. Ωστόσο η διεπιστημονική σύνθεση αυτής της ομάδας ανέδειξε & τη διεπιστημονική δυναμική της προφορικής ιστορίας ως χώρου του οποίου τα θεωρητικά & μεθοδολογικά εργαλεία αντλούν την προέλευσή τους αλλά & συγγενεύουν με ποικίλα πεδία των επιστημών του ανθρώπου.

Μια δεύτερη ομάδα εργασίας ήταν αυτή της «Επιτροπής Προφορικής Iστορίας» που συγκροτήθηκε στο πλαίσιο της Ελληνικής Αρχειακής Εταιρίας, με πρωτοβουλία της ιστορικού Αλέκας Μπουτζουβή, & της οποίας η λειτουργία κάλυψε την περίοδο από το 1990 έως το 1993. Αυτή αποτέλεσε την πρώτη ad hoc διεπιστημονική ομάδα εργασίας που διεκδίκησε την ταυτότητά της ως ομάδα προφορικής ιστορίας. Εκτός από τη συγκρότηση & λειτουργία αυτών των ομάδων, από το 1993 μπορούν να καταγραφούν στο χώρο ημερίδες & συνέδρια των οποίων τα θέματα εμφανίζουν άμεση συνάφεια με την προφορική ιστορία. Το ζήτημα των οπτικοακουστικών αρχείων τίθεται για πρώτη φορά σε δημόσιο διάλογο το 1993 κατά τη διάρκεια του Α΄ Συνεδρίου που οργάνωσε η ΕΡΤ, με τίτλο Η συμβολή των οπτικοακουστικών αρχείων στη διαμόρφωση ιστορικής μνήμης. 

Ένα χρόνο αργότερα, τον Απρίλιο του 1994, η ομάδα του Τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου του Αιγαίου διοργάνωσε Διημερίδα, με θέμα Αφηγηματικότητα, Iστορία & Ανθρωπολογία & σαφείς αναφορές στην προφορική ιστορία. Ωστόσο η πρώτη ημερίδα με επίκεντρο του ενδιαφέροντός της την προβληματική της προφορικής ιστορίας, που αποτελεί συνέχεια της προσπάθειας που κατέβαλε η ομάδα της «Επιτροπής Προφορικής Ιστορίας», είναι η Διεθνής Ημερίδα που οργάνωσε το Tμήμα Iστορίας & Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών το Μάιο του 1997, με τίτλο Μαρτυρίες σε ηχητικές & κινούμενες αποτυπώσεις ως πηγή της ιστορίας. Την ίδια χρονιά εκδόθηκαν τα πρακτικά της εγκαινιάζοντας τη σειρά «Ιστορία-Προφορικές Mαρτυρίες». Η διεθνής αυτή ημερίδα έδωσε τη δυνατότητα στους Έλληνες επιστήμονες να έρθουν σε επαφή με τον προβληματισμό των Eυρωπαίων συναδέλφων τους από το χώρο της προφορικής ιστορίας & έθεσε, μεταξύ άλλων, προβλήματα ταξινόμησης & αρχειοθέτησης προφορικών αρχείων.  

Στις αρχές του 1998 το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών ξεκίνησε με τη συγκρότηση σχετικής ομάδας προφορικής ιστορίας & συνεχίστηκε με τη διεξαγωγή της Ημερίδας & τις δραστηριότητες που την ακολούθησαν. Συνοπτικά μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι μέχρι το 1997 η προφορική ιστορία συγκεντρώνει το ενδιαφέρον μεμονωμένων ερευνητών & φορέων, όπως του Τμήματος Επικοινωνίας & Μέσων Ενημέρωσης & του Τμήματος Ιστορίας & Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, του Τομέα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων & του Τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου του Αιγαίου. Οι δραστηριότητες αυτές μας οδηγούν στην υπόθεση ότι η προφορική ιστορία αρχίζει να αποτελεί διακύβευμα μεταξύ των διαφόρων κλάδων των επιστημών του ανθρώπου. Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι:  

α) Η προφορική ιστορία ουσιαστικά απουσιάζει από τους θεσμούς της εκπαίδευσης. Σύμφωνα με τις υπάρχουσες πληροφορίες, η εισαγωγή του μαθήματος της προφορικής ιστορίας έχει ξεκινήσει από το 1997. Στη συνέχεια, αρκετά Πανεπιστήμια της χώρας την έχουν συμπεριλάβει στα προγράμματα σπουδών τους, ως σεμιναριακό, κυρίως, ή μάθημα επιλογής & κατ’ εξαίρεση κορμού, ενώ συχνά γίνεται αναφορά στη χρήση των προφορικών μαρτυριών ως πηγής στο πλαίσιο άλλων μαθημάτων.Σήμερα διδάσκεται ως μάθημα κορμού ή επιλογής σε πολλά Πανεπιστήμια. Τα μαθήματα αυτά είναι: «Μνήμη & προφορική ιστορία» στο Πανεπιστήμιο Βόλου, «Μεθοδολογικές προσεγγίσεις στην ιστορία: Προφορικές μαρτυρίες ως πηγή» στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, «Προφορικές πηγές & πολιτισμική ταυτότητα» & «Μουσείο & προφορικές πηγές» στο Πανεπιστήμιο Iωαννίνων, «Προφορική μαρτυρία στην πηγή της Ιστορίας» στο Πανεπιστήμιο Kρήτης, «Προφορικές μαρτυρίες των κατοίκων της Δωδεκανήσου» στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου (στη Ρόδο). Αντίθετα, ο σχεδιασμός & η υλοποίηση προγραμμάτων προφορικής ιστορίας βρίσκονται σε αρχικό στάδιο & αποτελούν μεμονωμένη δραστηριότητα στα Πανεπιστήμια Ιωαννίνων & Βόλου.

β) Η προφορική ιστορία ουσιαστικά απουσιάζει & από τους θεσμούς έρευνας. Ορισμένα ερευνητικά κέντρα έχουν συμπεριλάβει την προφορική ιστορία στα ενδιαφέροντά τους, όπως το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού & το Αρχείο Προσφυγικού Eλληνισμού του Δήμου Καλαμαριάς, που ενδιαφέρονται, κυρίως, για τη συλλογή & διάσωση μαρτυριών. Το Κέντρο Λαογραφίας χρησιμοποιεί προφορικό υλικό στις έρευνές του χωρίς ιδιαίτερη έμφαση στην προφορική ιστορία. Το ΕΚΚΕ, τέλος, έχει λειτουργήσει, μέχρι στιγμής, ως χώρος ανίχνευσης & καταγραφής ενδιαφερόντων & διαθέσεων όσων εντάσσουν την ερευνητική τους δραστηριότητα στο χώρο της προφορικής ιστορίας. Έχει προσπαθήσει να δημιουργήσει ομάδες εργασίας προς την κατεύθυνση αυτή, αλλά δεν έχει προωθήσει, ακόμα, ερευνητικά προγράμματα προφορικής ιστορίας.  

γ) Παρατηρείται αδυναμία των ερευνητών του χώρου να συναντηθούν & να χαράξουν μια κοινή πορεία. Οι διεπιστημονικοί πυρήνες που αναπτύχθηκαν σε διαφορετικούς πανεπιστημιακούς χώρους, όπως Αθηνών, Θεσσαλονίκης, Ιωαννίνων, Αιγαίου, λειτούργησαν μάλλον χωριστά ο ένας από τον άλλο. Στην καλύτερη περίπτωση, υπήρξαν απλές ανταλλαγές ομιλητών, πράγμα που συνδέεται προφανώς & με το γεγονός ότι οι ερευνητές αυτοί είναι διασκορπισμένοι σε διάφορα σημεία της χώρας, προέρχονται από διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους, τα ερευνητικά τους εγχειρήματα υπάγονται σε διαφορετικά θεωρητικά πλαίσια & ακόμα ότι θέτουν διαφορετικά ερωτήματα στο προφορικό υλικό.

δ) Παρατηρείται ρευστότητα των ορίων του χώρου της προφορικής ιστορίας που απορρέει από την έλλειψη ορισμού του περιεχομένου της, αλλά & από τη συγκρότηση του χώρου από ερευνητές που υιοθετούν διαφορετικές προσεγγίσεις στο πλαίσιο ποικίλων κλάδων των επιστημών του ανθρώπου –κυρίως ιστορίας, κοινωνιολογίας, κοινωνικής ψυχολογίας, κοινωνικής ανθρωπολογίας– & κάνουν διαφορετική χρήση των εργαλείων έρευνας. Μάλιστα σε κάποιες περιπτώσεις παρατηρείται κατάχρηση όχι μόνο της ελαστικής διεπιστημονικότητας που χαρακτηρίζει την προφορική ιστορία, αλλά & της δημοκρατικότητας που αποτελεί συστατικό στοιχείο της συγκρότησής της ως πεδίου. Το γεγονός αυτό απεικονίζεται αλλά & εξηγείται από το μη θεσμοθετημένο χαρακτήρα της, από την έλλειψη, δηλαδή, πανεπιστημιακών τμημάτων που να οδηγούν σε σχετικό πτυχίο, την έλλειψη επιστημονικών συλλόγων κ.λ.π.. ε) Κυρίαρχες θεματικές στο χώρο των ερευνών με προφορικές μαρτυρίες μέχρι σήμερα είναι αυτές που αναφέρονται στη δεκαετία του ’40, κυρίως στον Εμφύλιο, & αυτές που αφορούν το μεταναστευτικό κύκλο. Αυτό μπορεί να αποδοθεί σε δύο παράγοντες: Σε ό,τι αφορά τις έρευνες για τη δεκαετία του ’40, η ανάπτυξή τους πρέπει να συνδεθεί με την πολιτική συγκυρία που οδήγησε στη νομιμοποίηση του Κομμουνιστικού Κόμματος & την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, δίνοντας τη δυνατότητα στους νέους ερευνητές να ασχοληθούν με την ανεπίσημη ιστορία της άλλης πλευράς. Σε ό,τι αφορά τις έρευνες για τη μετανάστευση, η ανάπτυξή τους πρέπει να αποδοθεί στην κοινωνική συγκυρία που συνδέθηκε μεταπολεμικά με το μεταναστευτικό κύμα από & προς την Ελλάδα, Ελλήνων & ξένων μεταναστών, & οδήγησε ως εκ τούτου σε χρηματοδοτήσεις που αφορούσαν έρευνες για την ανίχνευση αυτών των φαινομένων. Βεβαίως, πρέπει να σημειωθεί ότι στο πλαίσιο των ερευνών για τη μετανάστευση είναι μικρή η θέση των ερευνών που στηρίζονται σε προφορικές μαρτυρίες. 

πηγές: 
Ελευθερία Βασιλάκη, «Φύλο, μνήμη και πολιτική: Η γυναίκες στην μεταξική κοινωνία», π. Τα Ιστορικά, τ.48, 2008,σ. 92-97 

Αλέκα Μπουτζουβή και Μαρία Θανοπούλου, Η προφορική Ιστορία στην Ελλάδα. Οι εμπειρίες μιας δύσκολης πορείας, π. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τ. 107, 2002, σ. 3-21