Ηλεκτρονικά Περιοδικά Ελεύθερης Πρόσβασης

ελεύθερη απόδοση στα ελληνικά, αποσπάσματος του άρθρου “Open Access Publishing: Free Journals Online” της κ. Katie Wilson στο “Online Currents 2005 Vol.20 Issue.5, June 2005”

Ηλεκτρονικά Περιοδικά Ελεύθερης Πρόσβασης

Ανάπτυξη του διαδικτύου και των σύγχρονων ψηφιακών τεχνολογιών άλλαξε τα δεδομένα στο χώρο των περιοδικών εκδόσεων και της έρευνας. Πολλά καθιερωμένα εμπορικά περιοδικά διατίθενται πια σε ηλεκτρονική μορφή στο διαδίκτυο, χωρίς το γεγονός αυτό να έχει επιφέρει μείωση του κόστους συνδρομής. Αντίθετα το κόστος έχει αυξηθεί, ιδιαίτερα για τα επιστημονικά περιοδικά, με αποτέλεσμα οι βιβλιοθήκες να έχουν αναγκαστεί να μειώσουν δραστικά τον προϋπολογισμό του για την αγορά περιοδικών, ενώ παράλληλα κάποιες άλλες προτιμούν να έχουν συνδρομή στην ηλεκτρονική μορφή και όχι στην έντυπη, ενός περιοδικού. Όταν τα περιοδικά υπήρχαν μόνο σε έντυπη μορφή, η πρόσβαση σ αυτά απαιτούσε την φυσική παρουσία αναγνώστη και περιοδικού (στον ίδιο χώρο), όμως με τα νέα μέσα η πρόσβαση είναι περισσότερο ευέλικτη. Οι ερευνητές μπορούν να πάνε μέχρι την βιβλιοθήκη, να δανειστούν το περιοδικό, να κάτσουν εκεί να το μελετήσουν και να φωτοτυπήσουν τα άρθρα που του ενδιαφέρουν. 

Από την άλλη το διαδίκτυο τους παρέχει περισσότερες δυνατότητες πρόσβασης στα περιοδικά, αλλά κατά κάποιο τρόπο θα μπορούσαμε να πούμε, ότι την έχει καταστήσει πιο περιορισμένη. Ειρωνικό, κι όμως η τεχνολογία που επιτρέπει την online δημοσίευση, καθιστά παράλληλα, τη χρήση του online περιεχομένου εύκολο στόχο παρακολούθησης και ελέγχου, καθώς τα δικαιώματα χρήσης των ηλεκτρονικών πόρων ελέγχονται αυστηρά. Οι προμηθευτές και οι πάροχοι απαιτούν από τις βιβλιοθήκες και τα ιδρύματα για να καθορίζουν τους χρήστες και τα δικαιώματά πρόσβασης αυτών στο online περιεχόμενο, π.χ. πρέπει να εγγραφούν (ρεγιστερ), ώστε να αναγνωρίζονται από το σύστημα και να τους επιτρέπεται η πρόσβαση. 

Αν κάποιος δεν ανήκει στον οργανισμό που έχει συνδρομή στο online περιεχόμενο, ή δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει το υλικό σε κάποια δημόσια βιβλιοθήκη ή δεν έχει την πολυτέλεια να γίνει ο ίδιος συνδρομητής, αντιμετωπίζει το ενδεχόμενο να μην μπορεί να έχει πρόσβαση σε κάποιες πληροφορίες. Ερευνητές που δημοσιεύουν σε εμπορικά περιοδικά χάνουν τα πνευματικά δικαιώματα της έρευνας τους και οι ίδιοι αλλά και τα ιδρύματα για τα οποία εργάζονται, ενώ παράλληλα καλούνται να πληρώσουν υψηλές τιμές συνδρομής, ώστε να έχουν πρόσβαση στα ίδια τους τα δημοσιεύματα. Υποκινούμενοι λοιπόν, από το διαρκώς αυξανόμενο κόστος των συνδρομών, την απώλεια των πνευματικών δικαιωμάτων και τη μη απρόσκοπτη πρόσβαση στις αναγκαίες για την έρευνα πληροφορίες, ερευνητές, ακαδημαϊκοί και ερευνητικά ιδρύματα προσανατολίστηκαν στη δημιουργία ανεξάρτητων περιοδικών εκδόσεων. 

Οι πρωτοβουλίες αυτές, κατά κύριο λόγο, στοχεύουν στην απρόσκοπτη ανταλλαγή πληροφοριών και ερευνητικών στοιχείων. Η online έκδοση και διανομή κρατούν το κόστος χαμηλό, με αποτέλεσμα σε πολλές εκδόσεις η πρόσβαση να είναι δωρεάν, παρόλα αυτά υπάρχει κόστος. Ορισμένες εκδόσεις ανοιχτής πρόσβασης καλύπτουν τα έξοδα τους με την συμβολή οργανισμών και ερευνητών, ενσωματώνοντας τα έξοδα έκδοσης των ερευνητικών αποτελεσμάτων σε επιδοτούμενα προγράμματα και χορηγίες. Άλλα περιοδικά χρηματοδοτούνται από φιλανθρωπικούς οργανισμούς. Πολλά περιοδικά και αποτελέσματα επιστημονικής έρευνας εκδίδονται σύμφωνα με το μοντέλο της Ανοιχτής Πρόσβασης (Open Access) και χρησιμοποιούν την άδεια Creative Commons.  

Εκδόσεις Ανοικτής Πρόσβασης

Το σημερινό εκδοτικό μοντέλο Ανοικτής Πρόσβασης για ελεύθερα online περιοδικά - είναι συνδεδεμένο με την εξέλιξη του Διαδικτύου, παρόλο που ο Peter Suber (Online Access Project Director) τοποθετεί τις απαρχές του μοντέλου αυτού πίσω στο 1966, την εποχή του “ Free Online Scholarship Movement”. Ορισμένα από τα πρώτα ανοικτής πρόσβασης online περιοδικά χρονολογούνται μεταξύ 1994 και 1996. Ενδεικτικά αναφέρουμε το Information Research, το D-Lib Magazine, και το Romanticism on the Net. Το 1999, στη Μεγάλη Βρετανία το BioMed Central ήταν ο πρώτος φορέας από τον χώρο των εμπορικών εκδόσεων που παρείχε ιατρικό και βιολογικό ερευνητικό και πρωτογενές υλικό, ελεύθερα σε ιδιώτες μέσω Web. Το PubMed Central, το Αμερικανικό Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας ξεκίνησε το 2000, την online παρουσίαση περιοδικών πλήρους κειμένου / ψηφιακής αρχειοθέτησης. Τα ηλεκτρονικά περιοδικά ανοιχτής πρόσβασης διαδόθηκαν ευρύτερα τον 21ο αιώνα.  

Το Δεκέμβριο του 2001, η Ανοικτής Πρόσβασης Πρωτοβουλία της Βουδαπέστης, ήταν μια διεθνή συνάντηση της επιστημονικής κοινότητας, βιβλιοθηκών, ερευνητών, πανεπιστημίων και εκδοτών περιοδικών, όπου υιοθετήθηκε η δέσμευση να αυξηθεί η ελεύθερη πρόσβαση μέσω Διαδικτύου, για την ακαδημαϊκή έρευνα σε όλους τους τομείς. Η πρωτοβουλία χρηματοδοτείται από το Open Society Institute, που ιδρύθηκε το 1993, με έδρα τις ΗΠΑ, από τον George Soros, Ούγγρο χρηματιστή και φιλάνθρωπο. Τον Απρίλιο του 2003, η Bethesda Statement on Open Access Publishing εξέδωσε ένα ορισμό για τις δημοσιεύσεις ανοιχτής πρόσβασης. Το Creative Commons είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός που δημιουργήθηκε για να βοηθήσει σε ζητήματα σχετικά με τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας δημοσιεύσεων εργασιών μέσω του Διαδικτύου. Παρέχει τη δυνατότητα σε δημιουργούς και καλλιτέχνες να μοιράζονται και να δημοσιεύουν τις εργασίες τους, και να βασίζονται σε έργα άλλων. Το Creative Commons το επιτυγχάνει αυτό με το να παρέχει τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, στο επίπεδο που ο εκάστοτε δημιουργός επιτρέπει για κάθε εργασία που δημοσιεύεται on-line. Τα δικαιώματα συνήθως ορίζονται με το χαρακτηρισμό «επιφύλαξη παντός δικαιώματος», «κατοχύρωση ορισμένων δικαιωμάτων» και «κανένας περιορισμός για τα δικαιώματα» Για παράδειγμα, το Creative Commons Attribution License επιτρέπει στους αναγνώστες την:

• αντιγραφή, διανομή, απεικόνιση, και παρουσίαση των εργασιών

• δημιουργία δευτερογενών εργασιών

• εμπορική χρήση του έργου

Με άλλα λόγια, το περιεχόμενο είναι διαθέσιμο χωρίς κόστος για οποιονδήποτε, οπουδήποτε – για ανάγνωση, για αποθήκευση, για αναδιανομή, για συμμετοχή σε διάφορες βάσεις δεδομένων, καθώς και για χρήση με άλλο τρόπο - με την επιφύλαξη μόνον ότι θα αποδοθεί το αρχικό κείμενο σωστά. Τα πνευματικά δικαιώματα ανήκουν στον συγγραφέα Συνιδρυτής και νυν πρόεδρος του Creative Commons είναι ο κ. Lawrence Lessig, καθηγητή Νομικής στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ. Στο βιβλίο του Free Culture: How Big Media Uses Technology and the Law to Lock Down Culture and Control Creativity (New York: Penguin Press, 2004) μας παρουσιάζει μια συναρπαστική όψη του ρόλου των μέσων ενημέρωσης και των μονοπωλίων, στον έλεγχο των ψηφιακών πολιτιστικών έργων. Το Creative Commons είναι μία απάντηση σε αυτές τις διαδικασίες. Στην Αυστραλία, έχει συνεργαστεί με Queensland University of Technology της Αυστραλίας για την ενσωμάτωση ενός μοντέλου αδειών Creative Commons. Ο αριθμός των μέσων ανοικτής πρόσβασης και των δωρεάν online επιστημονικών περιοδικών αυξάνεται, όπως είναι η στήριξη από διάφορους ερευνητικούς οργανισμούς. Το 2003/2004, η Wellcome Trust, ένας αγγλικός μη κερδοσκοπικός οργανισμός ανέλαβε την εκπόνηση δύο μελετών για τα οικονομικά δεδομένα των επιστημονικών εκδόσεων. Οι εκθέσεις των εν λόγω μελετών υποστηρίζουν τίς Open Access εκδόσεις. Αναλυτικά: An Economic Analysis of Scientific Research Publishing και Costs and Business Models in Scientific Research Publishing...................................................................................... ολόκληρο το άρθρο στα αγγλικά χρήσιμα links: Creative Commons Directory of Open Access Journals Find Articles Google Scholar Public Library of Science Ανοικτή Πρόσβαση Bailey, Charles. Open Access bibliography. Association of Research Libraries, 2005